ساڵی ٢٠٢٣ خەریکە کۆتایی دێت. پێشتر زۆر شتی ترسناک ڕوویانداوە. وە هیچ نیشانەیەك 

بۆ کورد و بناغەکەمان، ئەم سەردەمە نزیکە لە بەرگەگرتن، وەک چۆن - تا ڕادەیەک پێشتر نەبینراوە- بە وردی ئەو جۆرە بابەت و داتا مێژووییانەن کە لە کایەی گشتی جیهانیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان لە پەیوەندی لەگەڵ ئازار و نادادپەروەرییەکانی ڕۆژهەڵاتی نزیکدا باسیان لێدەکرێت ، کە کورد و زێدی باوباپیرانی کوردستانیش هەیانبوو و دەبێت ئەزموونی بکەن و کە بەداخەوە لەسەر ئەو قەبارەیە پشتگوێ خراوە.

ڕۆژانە میدیاکان کورد لە سەرانسەری جیهاندا ئازارەکانی خۆیان بیردەخەنەوە، کە ئاڕاستە ناکرێن و بە تەنیا بەرگەی دەگرن، ئەمەش لەوەش بە ئازارترە.

ئەم جۆرە مەینەتی و ناعەدالەتییە، واتە جینۆساید و دابەشبوونی نایاسایی نەتەوەیەکی شارستانی 

کوردستان کە دواجار دابەش بوو بەسەر سێ دەوڵەتی نەتەوەیی نوێدا - تورکیا (١٩٢٣)، دەوڵەتی

لە سەرەتای ساڵی ١٩٢٠دا سێ مەرجی یاسای نێودەوڵەتی بۆ دابەشکردنی کوردستان لە جێی خۆیدا بوو: پەیمانی ئاشتی ڤێرسای واژۆ کرابوو و پەسەند کرابوو، دوو دەسەڵاتی مەندەت بە دەسەڵاتی دوور مەودا دەستنیشان کرابوون و کۆمەڵەی گەلانیش واژۆ کرابوون بۆ هاوکاریکردنیان دامەزراوە.

بەڵام دوای ڕێککەوتنی ئاگربەست لە ساڵی ١٩١٨دا شتێک بە هەڵەدا چووبوو، ئەو مەرجانەی کە بۆ بارستەی زەوی ئاسیای بچووک بەسەر تورکە گەنجەکاندا سەپێندرابوون لە ڕۆژئاوای ئەنادۆڵ و لەسەر ڕووباری بۆسپۆر و بەدرێژایی دەریای ناوەڕاست جێبەجێ نەکرابوون. ئەمەش بووە هۆی شەڕی یۆنانی-تورکیا، کە دواتر لە لایەن تورکەکانەوە وەک شەڕی ڕزگاری بەڕێوەچوو، لە ئەنجامدا کۆنترۆڵی بۆسپۆریان گرتەوە. بەڵام ئەمە تەنها دوای سەرکەوتنی تورکە گەنجەکان بوو لە جەنگی یۆنان-تورکیا لە ئابی ١٩٢٢، تورکە گەنجە بەهێزەکان لە سەردەمی ئەتاتورکدا چیتر ئامادە نەبوون ئەو پەیماننامەیە قبوڵ بکەن کە پێشتر لە سیڤەر لە ساڵی ١٩٢٠ لەگەڵیان دانوستان کرابوو و بە... وردەکارییەکانی بناغەی نزیکبوونەوەی تورکیای نوێ. ناوەڕۆکی خاڵی ١٢ی "چواردە خاڵ"ی ویڵسن سەبارەت بە چارەی خۆنووسینی "ئەو نەتەوەیانەی کە پێشتر لەژێر دەسەڵاتی تورکیادا ماونەتەوە" لە پەیمانی سیڤەردا دەناسرا، تەنانەت ئەگەر قبوڵ نەکرابێت. لە هەر حاڵەتێکدا تورکە گەنجەکان ئێستا فشاریان دەخستە سەر دانوستانی نوێ. ڕێگەیان پێدرا و لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢٣دا پەیمانی لۆزان جێگەی بڕگەکانی سیڤەری گرتەوە. کۆمەڵەی گەلان ڕێککەوتن و تورکیای نوێ لە ئۆکتۆبەری ١٩٢٣ دامەزرا.

ئەوەی چاوپۆشی لێکرا، یان بە گرنگ نەزانرا، ئەوە بوو کە بڕیاری پێدانی بەشێکی گەورە کوردستان بە تورکیای نوێ کە دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی ئاسیای بچووکەوە، کوردانی ئەم بەشەی کوردستانی لەو دەرفەتە بێبەش کرد کە مافی خۆیان بەدیبهێنن گەشەپێدانی سەربەخۆی بێ تێکچوون.

بەو پێیەی ئەم خاڵە ڕۆڵی لە دامەزراندنی تورکیادا نەبوو و دەسەڵاتە ڕاسپێردراوەکانی ماندات هیچ مەرجێکیان نەبوو بۆ داڕشتنی هەندێک ماف بۆ کورد یان پاراستنی ناوچەی نیشتەجێبوونی کورد لە چوارچێوەدا، پەرەسەندنێک لە سیاسەتی ئاڕاستەی کورددا ڕوویدا ، سەرەتا لە تورکیا و پاشان لە وڵاتانی دراوسێ، کە بە دروستی بە سیاسەتی جینۆساید وەسف دەکرێت.

دەوڵەتی دواتر کە بەریتانیا پێشنیاری کرد بۆ ئەوەی ببێتە دەوڵەتێکی نەتەوەیی سەربەخۆ، دەوڵەتی عەرەبی عێراق بوو. لە ساڵی ١٩٣٢ وەک پاشایەتییەکی دەستووری عەرەبی دامەزراوە. کورد لە باشووری کوردستان، بۆ ئەوەی ناچار نەبێت ببێتە بەشێک لە دەسەڵاتێکی پاشایەتی کە پاشا عەرەبەکەی لە شوێنێکی دیکەوە هاوردە کرابوو، پاشای خۆیان ڕاگەیاند.

چیرۆکی چۆنیەتی هاتنە ئارای دەوڵەتی عەرەبی عێراق، بە کوردستانی دەوڵەمەند بە نەوتیشەوە بەڵام بە پێچەوانەی ویستی کوردەکانی ئەوێ، بە باشی بەڵگەی لەسەرە، هەروەک چۆن بێدەسەڵاتی کۆمەڵەی گەلان لە بەرامبەر دەسەڵاتێکی ئیختیاریدا کە چەقی سەپاندنە ئیرادەی خۆی. کوردەکانی باشوور بەرەنگاری بوون، تەقەیان لێکرا و بۆردومان کران، ناڕەزایەتیان دەربڕی، داواکارییان پێشکەش کرد. هیچ کام لەمانە هیچ سوودێکی نەبوو. کۆمکاری گەلان ڕازی بوو، عێراقیش سەربەخۆ بوو. به ڵام له م حاڵه ته دا به چه ند مرجێک سه باره ت به مافی زمان بۆ کورد له باشووری کوردستان. بوونی ئەوان بە تەواوی لە شوێنی خۆیان ئەوکاتە خەباتێکی درێژخایەنی تر بوو بۆ کورد لە عێراقدا.

دوا بەشی کوردستان بۆ چەندین ساڵ لە ژێر ڕێنمایی فەرەنسادا مایەوە، تا دوای جەنگی جیهانی دووەم. لە کۆتا ساڵی شەڕدا بە خێرایی هەنگاو گیرایەبەر.

هەرچەندە کۆمەڵەی گەلان لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٩٣٠دا پێشتر چالاکییەکانی وەستاندبوو، بەڵام بە شێوەیەکی فەرمی لە بوونیدا مابووەوە و تەنیا لە پەیوەندی لەگەڵ دامەزراندنی نەتەوە یەکگرتووەکان (١٩٤٥) لە دوای جەنگی جیهانی دووەمدا هەڵوەشایەوە.

لە ساڵی ١٩٤٦ کە فەرەنسا ئامادە بوو کۆماری عەرەبی سوریا وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ پێشنیار بکات بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان کە تازە دامەزرابوو، ئەم دووەمیان بەبێ دوودڵی پێشنیاری ماندات و دەسەڵاتی کۆلۆنیالیزمی لەمێژینەی قبوڵ کرد. کۆماری عەرەبی سوریا دەستبەجێ لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە سەربەخۆیی بەخشرا، هیچ سنوورێک بۆ پاراستنی کورد لە باکووری وڵاتەکەی دانەنرا.

وە لە ئێراندا، وردتر لە ئیمپراتۆریەتی قاجار کە هاوسنوورە لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە ڕۆژهەڵاتەوە، کورد لەوێ چۆن بوو؟

ئەم دەوڵەتە فرە نەتەوەییە بە پێچەوانەی دەوڵەتی عوسمانی بەشداری شەڕی یەکەمی جیهانی نەکردبوو و لە سەرەتادا کاریگەری پەیمانی ڤێرسای و ئەوەی لێیەوە بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام تەنیا کاتێک تورکیای نوێ دامەزرا، پەهلەوییەکی دیاریکراو قاجاری ڕووخاند حاکم و شانشینی پەهلەوی دۆزیەوە. باوکی ڕەزا شا دەستیپێکرد بۆ گۆڕینی ئیمپراتۆریەتی فرە نەتەوەیی پێشوو (وەک چۆن ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوو) بۆ دەوڵەتێکی نەتەوەیی ناوەندی بە ئارەزووی خۆی. لە زۆر ڕووەوە، ئەو لەسەر هەمان هێڵ بوو لەگەڵ... ئەتاتورک لە تورکیا و هاوشێوەی ئەو ڕێبازێکی لایەنگری هیتلەریشی گرتەبەر، هەرچەندە هەردوو دەوڵەت تورکیا و ئێران توانیان لە کۆتایی شەڕدا لە لایەنی دۆڕاو نەبن. بێگومان لەگەڵ دەوڵەتانی سەرکەوتوو لە جەنگی جیهانی دووەمدا لەگەڵ کۆماری بچووکی کوردستان بوون، بە پایتەختەکەی مەهاباد، کە کورد لە هەموو پارچەکانی کوردستانەوە لە ڕژانی شەڕەکەدا ئامادەی کرد و لە ساڵی ١٩٤٥ دامەزراند یان ڕایانگەیاند لە مانگی یەکی ساڵی ١٩٤٦ و دواتر توانیان بۆ ماوەی کەمێک کەمتر لە ساڵێک بە شێوەیەکی دیموکراسی و ئاشتیانە بژین، لەو ماوەیەدا هەواڵێکیان پێگەیشت کە لە مانگی نیسانی ئەو ساڵەدا دەوڵەتێکی تری نەتەوەی عەرەبی - کە ئێستا لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە لە ساڵی ١٩٤٥ دامەزرا - بە بەشێکی سەربەخۆیی پێبەخشراوە لە کوردستان لە خاکی خۆیدا. کۆماری بچوکی کوردستان بە ڕادەستکردنی بە فەرماندەی سوپا لە لایەن سەرۆکەکەیەوە، کە لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٤٧ لە لایەن پەهلەوی ئێرانەوە لە سێدارە درا، تەسلیم بوو.

ساڵی ١٩٤٦ تەنها نیوەی یەکەم بوو! دوای ئەوە سیاسەتی جینۆساید دژی کورد وەک ئەوەی لە نێوان جەنگی یەکەم و جەنگی دووەمدا دامەزرا و چەقاندنی دابەشبوونی نایاسایی ئەوان وەک نەتەوەیەکی کولتووری بەردەوام بوو

ئێرانی پەهلەوی لە ڕێگەی پەیوەندییە نایابەکانی ڕەزاشا لەگەڵ ئەمریکا لە دەیان ساڵی شەڕی سارددا سەر بە ئۆردوگای ڕۆژئاوا بوو، بەتایبەتی لەبەر ئەوەی (کوڕ)ی ڕەزاشا پەیوەندییەکی نایابی لەگەڵ ئەمریکادا پاراست.

ئەمەش لەناکاو گۆڕا کاتێک شا لە ساڵی ١٩٧٩ - لە ڕەوتی شۆڕشی ئیسلامی بە ڕێبەرایەتی ئایەتوڵڵا خومەینی - ڕووخێنرا و کۆماری ئیسلامی ئێران دامەزرا. کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان هەوڵیدا پێشنیار بۆ شۆڕشگێڕانی ئیسلامی بکات کە چۆن لە بەشەکەی کوردستاندا جۆرێک لە ئۆتۆنۆمییان پێبدرێت.

بەڵام هیچ سوودێکی نەبوو، لە ڕووی سەربازییەوە هێرشیان کرایە سەر، بەکۆمەڵ بە نەفرەتێکی (فەتوا)ی ئایەتوڵڵا خومەینی ئیدانە کران و دواجار لە سەرهەڵدانی شەڕی عێراق و ئێران کە ساڵانێکی زۆری خایاند، لەلایەن سوپای ئێرانەوە داگیرکران.

کاتێک کە 10 ساڵ لەمەوبەر خواستی ئازادی زیاتر لە ئێرانی ئیسلامیدا دەستی بە وروژاندن کرد، کوردە بەناوبانگەکانی ئازادیخواز لە ڕۆژهەڵات لەمێژە بەشدارییان کردبوو و کاردانەوەی ناوخۆیی تا ئێرانیشی لێکەوتەوە. ئەمەش لەلایەن تارانەوە سەرنجی درا: کاتێک باس لە ئازادی زیاتر دەکرێت، کورد دڵخۆشە بە بەشداریکردن، ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی سەپاندنی مەرجی تایبەت بەسەریاندا. لە ڕۆژی یادی ژینا خەڵکی ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە لە کاتی سەردانی تاران دوای ناکۆکی لەگەڵ پۆلیسی ئەخلاق سەبارەت بە شێوازی دروستی باڵاپۆشی کۆچی دوایی کرد، هەندێک مەرج بەسەر ناوچەی زێدی خۆیدا سەپێندرا.

لە ڕۆژهەڵات ڕێنمایی لەسەر چۆنیەتی ڕێکخستنی ڕۆژی یادەکە هەبوو. بەڵام ئەمە ڕووی نەدا. کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە ئەنجامدانی مانگرتنی گشتی یادی ژینایان کردەوە.

پەرلەمانی ئەوروپا ڕێزلێنان لە ژینا و بزووتنەوەی ئازادی لە ئێران بە خەڵاتی ساخارۆڤ لە ساڵی ٢٠٢٣راده‌گه‌یه‌نت

ژینا خەڵکی سەقز بەو کەسە ناسراوە کە ئازایانە بەرگری لە خۆی کردووە کاتێک لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقی تارانەوە ڕاگیراوە. لە ١٦ی ئەیلولی ٢٠٢٢ دوای ئەوەی مامەڵەی خراپی لەگەڵدا کرا لەکاتێکدا هێشتا دەستبەسەربوو لەلایی پۆلیس، گیانی لەدەستدا. بۆیە لە دوای مردنی خەڵاتی ساخارۆڤی ئەمساڵ بۆ ئازادی بیرکردنەوە وەردەگرێت.

لە هەمان کاتدا خەڵاتەکە دەبەخشرێتە "بزووتنەوەی ژن، ژیان و ئازادی لە ئێران"، کە ئازایەتی و کۆڵنەدانیان لە سازدانی ناڕەزایەتیی ئاشتیانە، بە شێوەیەکی سەرەکی لەلایەن گەنجانەوە لە سەرانسەری ئێران، پێشتر سەرنجی زۆری لە سەرانسەری جیهاندا ڕاکێشاوە. بەڵام دوای ئەو بەرپەرچدانەوەی توند و دڕندانەی هێزە ئەمنییەکان بەرامبەر بە خوێندکاران و گەنجانی ناڕازی ئێران، دیسان بێدەنگ بووەتەوە.

سەلمان ڕوشدی نووسەر و براوەی خەڵاتی نۆبڵ زیاتری دەوێت

سەلمان ڕوشدی کە وەک تاکێکی ئازاد بیرمەند لەو کاتەدا لەلایەن ئایەتوڵڵا خومەینیەوە بە فیتوا نەفرەتی لێکرا و تەنها تازە لە هێرشی کۆنەپەرستێکی موسڵمانی شیعە لە جێبەجێکردنی ئەو فیتوایە ڕزگاری بوو، لە چاوپێکەوتنێکدا بە بۆنەی هەواڵی خەڵاتەکە لە پێشانگایەکیی کتێبدا:

"بەڕاستی سەرسام بووم بە بزووتنەوەی ناڕەزایەتی لە ئێران، ناڕەزایەتی ژنان، بەڕاستی پێم خۆشە ئەگەر حکومەتەکانی ڕۆژئاوا زیاتر ئاگاداری ئەوە بن و لەبری هەوڵدان بۆ مانەوەی حکومەتی ئێران لە دەسەڵاتدا پشتیوانی لە پرۆسەکە بکەن"

ڕۆژئاوا پێویستە بە دروستی لەم خواست و ئامۆژگارییە تێبگات و جێبەجێی بکات، کەمترینیان لەبارەی تورکیاوە نییە.

ئێمە تەنیا دەتوانین لەگەڵ ئەمەدا بین و ئەوەش زیاد بکەین کە - کورد - بێگومان تێبینی ئەوەی کردووە کە ژینا لە بەیاننامە ڕۆژنامەوانییەکەی پەرلەمانی ئەوروپادا وەک "ژنێکی کورد-ئێرانی" ناوی هاتووە. پێشتر ڕوویداوە کە ژینا لە چاپەمەنی جیهانیدا تەنیا بە پۆلێنکردنی هاووڵاتیبوونی "ئێرانی" ناوی هاتووە، کە لە نمرەکە کەمترە و تەنیا یەک ئاست دەخاتە ڕوو، وەک "ئەوروپی". هەموو ئەوروپییەکان ئەوروپین، بەڵام زیاتریش، و زیاتریش بۆ هەموو ئەوروپییەک گرنگە.

بەڕێکەوت ئەو وشە سەرەکیانەی کە بۆ وەسفکردنی بزووتنەوەی ئازادیی لە ئێران بەکارهێنراون، لە زمانی کوردییەوە هاتوون کە لە ڕووی زمانەوانییەوە لە زمانی فارسی کۆنترە. بزووتنەوەی ژین-ژینا-ئازادی لە ژێر هەمان ناودا، هاوتای کولتووری کوردی، لە گۆشەیەکی تەواو جیاوازی کوردستان، واتە لە ناوچەی کوردنشینی ڕۆژاڤا لە باکوری سوریا، و لە سەردەمێکدا کە شەڕی ناوخۆ لە بەشەکانی دیکەدا هەڵگیرسابوو، گەورە بوو لە سوریا. دۆستانی کورد و ڕۆژاڤا پێشتر زۆر ڕاپۆرتیان لەسەر دەسەڵاتی کولتووری داهێنەرانەی ئەم بەشەی سوریا بڵاوکردۆتەوە کە تا ئێستاش بەشێکی ئۆتۆنۆمی بەڕێوەدەبرێت. سەرەڕای ئەوەش تورکیا بەردەوامە لە داگیرکردنی لانیکەم بەشێکی بۆ ئەوەی لە ڕێگەی نیشتەجێکردنی زۆرەملێیەوە یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی بگۆڕێت. وە بەردەوامە لە هێنانی مەرگ و وێرانکاری لە ئاسمانەوە بۆ ناوچە کوردنشینەکانی تەنیشت یەکتر، بەبێ ئەوەی هەرگیز لێپرسینەوە لە ئاستی پەیوەندیداردا بکرێت.

شەڕ لە ئەوروپا، لە ئێستادا لە بنبەستدایە

ئێستا شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا ٢٠ مانگە بەبێ ئەوەی تەنانەت ئاگربەستیش بەردەوام بێت. مێژوو و ڕاستییەکانی شەڕ لەبیرکراون.

خاکەکانی دوو دەوڵەتی شەڕکەر سەردەمانێک بەشێکی دانەبڕاو بوون لە یەکێتی سۆڤیەت، کە لە سەرەتای ساڵانی نەوەدەکاندا هەڵوەشایەوە و کۆتایی پێهات. لە کاتێکدا کە ئێستا ڕووسیای نوێ - لە ڕووی جوگرافییەوە - بەشێکی ئەوروپی و ئاسیایی هەیە، خاکی ئۆکرانیا بە تەواوی لە ئەوروپادایە.

ئۆکرانیا لەم شەڕەدا نزیکەی بەبێ جیاوازی، لە ڕووی مرۆیی و سیاسییەوە، لەلایەن ئەوروپا و دەوڵەتانی ئەوروپاوە پشتیوانی دەکرێت. وە لەلایەن یەکێتی ئەوروپا و برۆکسلەوە. لە ئێستادا یەکێتی ئەوروپا لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە ئایا دەتوانرێت دانوستانەکانی پەیوەستبوون بە یەکێتی ئەوروپا لەگەڵ ئەو وڵاتە شەڕانگێزەدا بکرێتەوە یان نا. هەروەها دەوڵەتانی ئەوروپا بە سیستمی چەک پاڵپشتی ئۆکرانیا دەکەن، لەوانەش مەشقی سەربازی، بەڵام بە ئەنقەست مەودای پێویست دەپارێزن بۆ ئەوەی بە بەشداربوویەکی کارا لە شەڕەکەدا هەژمار نەکرێن. هەمان شت بۆ وڵاتانی ئەمریکای باکوور و ئەمریکا و کەنەداش دەگونجێت. هەروەها بۆ ناتۆ. هەروەها ناتۆ لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە ئایا لە ئێستادا دەتوانرێت ئۆکرانیا لە هاوپەیمانی بەرگریدا وەربگیرێت یان نا. ڕووسیا لە دیوەکەی تردایە. هەرچەندە دوای چەندین ساڵ لە ململانێی دوکەڵاوی شەڕەکەی دەستپێکرد و لەلایەن ڕۆژئاوای سیاسییەوە وەک دەستدرێژکارێک ڕەخنەی زۆری لێ گیرا، لەوانەش لەسەر ئاستی نەتەوە یەکگرتووەکان، بەڵام توانیویەتی لە ڕووی دیپلۆماسی و سیاسییەوە بەرپەرچدانەوەی ئەمە بداتەوە و بە سەرسوڕمانی ڕۆژئاوا کۆبووەتەوە لەگەڵ تێگەیشتن لە هەندێک وڵاتی جیهان. ئەنجامەکەی جۆرێکە لە چەقبەستوویی.

تورکیا ڕێگری لە چوونە ناو ناتۆی ئەو وڵاتانە دەکات کە ئامادەن بەشداری بکەن، سیاسی بە چاکەیەک بۆ چاکەیەک ناچار دەکات: گۆشەگیری چالاکانەی پەکەکە وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی

لە ماوەی پێش شەڕی ڕووسیا و ئۆکرانیا، فینلاند و سوید پێویستیان بە پەیوەندیکردن بە ناتۆوە نەبینی. خەڵکی ئەوێ هەستیان بە سەلامەتی دەکرد. هەروەها زۆرێک لەو کوردانەی لە تورکیا گۆشەگیرییان لەسەر کرابوو، لەوێ هەڵهاتن و مافی پەنابەری و پاڵپشتی کولتوورییان وەرگرت. کاتێک فینلاند و سوید دوای دەستپێکردنی شەڕی دەستدرێژی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا داوای ئەندامێتی ناتۆیان کرد، تورکیا (لە ساڵی ١٩٥٢ەوە ئەندامی ناتۆیە) ڕێگری لە داواکارییەکەیان کرد. ئەو وڵاتانە سەرەتا دەبوو لە گۆشەگیریی تورکیا بۆ سەر پەکەکە لەگەڵ تورکیادا هاوتەریب بن. بەم شێوەیە مافی ڤیتۆ کە ئەندامانی ناتۆ لە هەندێک پرس لەم ڕێکخراوەدا هەیانە، ڕەنگە پێشتر هەرگیز بەکارنەهێنرابێت.

فینلاند یەکەم وڵات بوو لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا کە تا ئەو ڕادەیەی تورکیا داوای دەکرد، تەسلیم بوو و لە سەرەتای ئەمساڵدا توانی پەیوەندی بە ناتۆوە بکات. سەرۆکی دەوڵەت و حکومەتی تورکیا تەنها لە لوتکەی ناتۆ لە ڤیلنیوس لە سوید ڕازی بوو، بەڵام تەنها پرۆتۆکۆڵی پەیوەستبوونی واژۆکراوی پێشکەش بە پەرلەمانی تورکیا کرد بۆ ئەوەی لە ٢٣ی ئۆکتۆبەر پەسەند بکرێت، بەڵام ئەوە دەکرێت کاتێکی زۆر بێت. چونکە لەم کاتەدا و کەمێک پێش تێپەڕبوونی ١٠٠ ساڵەی دامەزراندنی تورکیا، ڕەنگە سەرۆکی دەوڵەت و حکومەتی تورکیا هەر لە ئێستاوە بیری لەوە کردبێتەوە کە لە شەڕی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کە ئەوکات بوو، چ سودێک بۆ وڵاتە یەکگرتووەکەی بەدەست بهێنرێت بۆ ماوەی ١٤ ڕۆژێکی باش بەردەوام دەبێت.

فەلەستین و کوردستان- شیکردنەوەیەک بۆ ئەم دوو ئاڵۆزییە کێشەدارە لە قەڵەمی هاوناوەکەمانەوە هەیە، کە هەروەها دۆخی غەزە لە دوای ساڵی ٢٠٠٧ەوە دەگرێتەوە، کە حەماس کۆنترۆڵی کەرتی غەزە و خاک و دانیشتوانی غەزەی کرد.

هێرشی تیرۆریستی لە کەرتی غەزەوە لە زەوی و لە دەریا و ئاسمانەوە هات. وادیارە وەک سوپرایزێک هاتە ئاراوە. ئەم هێرشە لەلایەن ڕێکخراوی فەلەستینی حەماسەوە ئەنجامدرا کە لە ساڵی ٢٠٠٧ەوە خاکی کەرتی غەزە و دانیشتووانی فەلەستینییان کۆنترۆڵکردووە و هێرشە تیرۆریستییەکەی سەر زەوی گوندەکانی نزیک سنووری کردە ئامانج بە ئامانجی گرتنی زۆرترین بارمتەی ئیسرائیلی تا ئەو جێگایەی کە دەکرا، کە سەرکەوتوو بوو

ئیسرائیل یەکسەر ناوی دوژمنەکەی ناوە: حەماس. هەروەها بنبڕکردنی ئەم ڕێکخراوەی وەک ئامانجێکی جەنگ ڕاگەیاند و لەو کاتەوە تا ئێستاش لەم هەڵوێستەدا چەسپاوە، تەنانەت لە بەرامبەر ناڕەزایەتییە زۆرەکانی لایەنگری فەلەستین لە سەرانسەری جیهاندا.

جیهان جەمسەرگیرییەکی بێ وێنەی بەخۆیەوە بینیوە، کە هەموو میدیاکان تا ڕادەیەکی بەردەوام تێیدا بەشدارن. بابەتگەلێکی تووڕەکەری وەک دژە جوولەکەگەرایی، دوژمنایەتی بەرامبەر جولەکەکان و ئیسلام ئیتر تابۆ نین و وەک هەواڵی شەڕ بەردەوام هەست و سۆز ورووژێنن. پێدەچێت هەموو شتێک باسی ئەم شەڕە بکرێت، تەنها کورد و کوردستانی زێدی خۆی بەدەرەوە دەمێنێتەوە.

لەدەرەوەی چالاکییەکانی ڕاگەیاندن و ناڕەزایەتی، ئیسرائیل - بە هاوکاری نەتەوە یەکگرتووەکان و بە تاک لەلایەن زۆرێک لە دەوڵەتەکانەوە - ڕێگایەکی بۆ درێژەدان بە شەڕی دژی حەماس لە ناوچەی غەزە دۆزیەوە و لە هەمان کاتدا دەستپێشخەری یان ڕێگەدان بە ڕێوشوێنەکان بۆ یارمەتیدان لە دەستەبەرکردنی دۆخی فەلەستینی دانیشتوانی مەدەنی لە غەزە.

ئەڵمانیا و ئەمریکا و ناتۆ لە قۆناغێکی سەرەتایی ئەم شەڕەدا بە توندی لە لای ئیسرائیل بوون. هەرچەندە ئیسرائیل کە لە ساڵی ١٩٤٨ دامەزراوە، وەک تورکیا ئەندامێکی فەرمی ناتۆ نییە، بەڵام هاوبەشێکە کە ناتۆ ساڵانێک لەمەوبەر دڵنیایی دابوو لە پاراستنی لە ئەگەری هێرشکردن.

بەهۆی تاکتیکی بارمتەگرتنی لە کاتی یەکەم هێرشدا و هێزی سەربازی سەرسوڕهێنەری، حەماس لە پێگەیەکی باشی دەستپێکردندا بوو. سیستەمی تونێل لە غەزە کە بۆ مەبەستی بەرگریش دروستکرابوو، ئەمەی زیاتر کرد. دیارە حەماس کەمیی سەرچاوەی دارایی نەبوو. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ برایەتی نێوان ئێرانی ئیسلامی و بەشێک لە ڕێکخراوە فەلەستینییەکان. هەموو ئەمانە لە سەردەمی ئینقلابی ئیسلامیدا بە ئایەتوڵڵا خومەینی ڕێبەری شۆڕشگێڕ و عەرەفات ڕێبەری ڕێکخراوی ڕزگاریخوازی فەلەستین پ.ڵ.ۆ. لەو کاتەوەی کە حەماس لە ساڵی ٢٠٠٧دا کەرتی غەزەی کۆنترۆڵکرد، ئەم ڕێکخراوە تیرۆریستییە توانیویەتی پشت بە پشتیوانیی تا ڕادەیەکی زۆر ئاشکرای کۆماری ئیسلامی ئێران ببەستێت. هەروەک ئێران، حەماس پەیوەندی باشی لەگەڵ لوبنان و سوریای دراوسێش هەیە. هەردوو دەوڵەت پێشتر سوودیان لە ئێرانی ئیسلامی وەرگرتووە و بەقەد حەماس پەیوەندییەکی نزیکیان پێوەیە.

ئەو میحوەرەی کە لە نێوان ئێرانی ئیسلامی و دەوڵەتانی دەریای ناوەڕاستی لوبنان و سوریا تا کەرتی غەزە پەرەی سەندووە، پێویستە وەک تۆڕێک تێبگەین کە لە چەندین گروپ و ڕێکخراو پێکهاتووە کە پەیوەندییەکی کەم تا زۆر نزیکیان هەیە، لەنێویاندا پەیوەندییەکی دارایی، لەگەڵ تاران.

بە دروستکردنی ئەم پەیوەندییە نافەرمی بەڵام پتەوی نێوان کۆماری ئیسلامی و بەشی کەنارەکانی دەریای ناوەڕاست، پێشتر بە "گەورەترین کودەتای ئایەتوڵڵا خومەینی" ناوزەد کراوە.

هەروەها دەتوانرێت پرۆسە یان ڕووداوە پاڵنەرە سیاسییەکان لە ڕێگەی تۆڕی نێوان دەوڵەتەکانی سەر ئەم میحوەرەوە مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت. بە هۆکاری جیاجیا عێراق لە دۆخێکدا نییە کە ڕێوشوێن لە دژی ئەمە بگرێتەبەر. لە سەرەتای جەنگەوە، ژمارەی هێرشەکان بۆ سەر دامەزراوە سەربازییەکانی ئەمریکا لەسەر خاکی وڵاتەکەی بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش زیادی کردووە و ژمارەیان زیاتر لە ٤٠ هێرشە، لەگەڵ ئیدیعای بەرپرسیارێتی هاوتا لەلایەن ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانەوە کە بە ڕوونی پەیوەندییان بە تارانەوە هەیە. لە بەرامبەر ئەم پاشخانەدا دەتوانرێت لە داهاتوودا چاوەڕوانی تێکچوونی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان هەردوو وڵات بکرێت. بەڵام ئەمانە لە نێوان ئەمریکا و ئێراندا بوونیان نەماوە و لە ساڵی ١٩٨٠ەوە نەبووە شەڕی ڕۆژهەڵاتی نزیک.

دوای ١٤ ڕۆژێکی باش لە شەڕی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پاڵپشتی تورکیا بۆ پێگەی دەستپێکی باش زیاد کراوە، ئەمەش بەشێوەیەکی بەرچاو پێش ئاهەنگی سەدەمین ساڵیادی وڵاتەکەی. ئەردۆغان ساڵێک پێشتر بە پەیامی سەرکەوتووانەی کە سەدەی دواتر بۆ تورکیا و تورک گەورە دەبێت، ساڵیادەکەی ڕاگەیاندبوو. پاشان بەدرێژایی ساڵەکە بێدەنگ بوو. و ئێستاش ئەمە، لە سەرۆکی دەوڵەت و حکومەتی تورکیاوە بە شێوەیەکی شەخسی لەبەردەم ژمارەیەکی زۆر لە ئەندامانی ئاکەپە لە ٢٥ی ئەیلول لە ئاسمانی کراوەدا: "حەماس ڕێکخراوێکی تیرۆریستی نییە، بەڵکو ڕێکخراوێکی ڕزگاریخوازە."

تازە ناتۆ و تاکە دەوڵەتانی ناتۆی ناچار کردبوو کە ئەمساڵ جارێکی دیکە پەکەکە کوردی وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی پۆلێن بکەن.

ناساندنی پەکەکە وەک ڕێکخراوێکی ڕزگاریخواز هەر لە سەرەتاوە بۆ تورکیا قبوڵکراو نەبووە، هەر لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردووەوە، پێی باشتر بوو شەڕێکی پیس لەدژی بکات، کە ئیدیعای قوربانیی زۆری کرد و بەشێکی زۆری کوردستانی لە تورکیا وێران کرد. هەروەها یەکێتی ئەورووپا نەیتوانی تورکیا ڕازی بکات کە هەندێک ماف بە کورد لە تورکیا بدات کە پێویست بوو بۆ چوونی تورکیا لە کاتی دانوستانەکانی پەیوەستبوونی تورکیا کە چەند ساڵێک بوو بەردەوام بوو. بۆیە دانوستانەکانی پەیوەست بوون پچڕا.

پێویستە پەکەکەی کورد وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی سەیر بکرێت و چالاکانە گۆشەگیری بکرێت - وەک ئەوەی تورکیا ویستی - لە کاتێکدا حەماسی عەرەبی- فەلەستینی وەک ڕێکخراوێکی ڕزگاریخواز بناسرێت.

ئه مانه دوو به ردی بناغه ی هه ردوو سیاسه تی ناوخۆ و ده ره وه ی تورکیان، که ئه ردۆغان بۆ یه که مجار له ناتۆ له چوارچێوه ی شه ڕی ده ستدرێژی ڕووسیا له دژی ئۆکرانیا (که هێشتا ئه ندامی ناتۆ نییه) ڕوونی کرده وه و له ماوه یه کی ڕابردووشدا، که مێک پێش ئاهه نگی سەد ساڵی وڵاته کەی، له ئیستانبوڵ ، بەڵام ڕاستەوخۆ ئاراستەی ڕۆژئاوا کراوە.

لە ڕوانگەی بەردەوامی جۆری نوێی شەڕ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ڕۆژئاوا پێش هەموو شتێک ئیسرائیل و ناتۆیە، کە بەڵێنی داوە ئەگەر پێویست بکات ئیسرائیل بپارێزێت و هەموو ئەو دەوڵەتانەش لە سەرووی هەموویانەوە ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا و ئەڵمانیا بە تایبەتی، کە بەیعەتی تایبەتی خۆیان بۆ ئیسرائیل ڕاگەیاندووە.

بەڕێکەوت ئەردۆغان ئامێری ستایلیستی بێڕێزی بەکارهێنا، هاوشێوەی ئێرانی ئیسلامی لە پێوەندی لەگەڵ ئەمریکادا، بەڵام ئێردۆغان ئێستا وەک خۆی دژی ڕۆژئاوا بەکاری دەهێنێت، لەنێویاندا ئیسرائیل. پێویست ناکات پارتیی کوردی بێڕێزی پێبکرێت، حسابیان بۆ ناکەن، هەمیشە دوژمن بوون و دەبێت بەتەواوی شەڕیان لەگەڵدا بکرێت. تورکیا هەرگیز بە هیچ کام لەو ئاگربەستانە ڕازی نەبووە کە پەکەکە پێشکەشی کردووە. هاوڵاتیانی مەدەنی کورد هیچ ئیسراحەتێکیان پێ نەدرا. بەڵکو دارستان و کێڵگەکانیان لەلایەن سوپای تورکیاوە سووتێنران. ئەوەندە بۆ ئەو بەزەییەی ئەردۆغان بۆ فەلەستینییەکان نیشان دەدات.

بە کورتی: ئەو هەڵسەنگاندنەی لە سەرەتاوە دراوە ڕاستە. پێناچێت شتەکان باشتر بن یان سووک دەبن؛ شتەکان دەتوانن زۆر خراپتر بن. 

پێشتر هێرشی موشەکی بۆ سەر ئیسرائیل لە لایەن دەوڵەتانی دراوسێوە کراوە. سەرەڕای ئەوەش، ئیسرائیل ئێستا چوار هەفتەیە، نە لە ڕووی سیاسی و نە لە ڕووی سەربازییەوە، تەسلیمی خۆی نەداوە. دەکرێت ببێتە شەڕێکی درێژخایەن یان تەنانەت ئاگرێک

ئامادەکارییەکان بۆ یەکەم چالاکیی گەورەمان لە دوای دامەزراندنمانەوە بەردەوامە

هەروەها لە ئێستادا خەریکی ناردنی بانگهێشتنامەین، لەگەڵ زیاتریش بەدواداچوون

هاوناوی ئێمە، جەمال نەبەزی بێهاوتا ئەمساڵ دەبووە ٩٠ ساڵ، تەنها ٥ ساڵ دوای ڕۆشتنی. ئێمە دەمانەوێت ڕێزی لێ بگرین لەسەر ئەو شتانەی کە بەدرێژایی چەندین ساڵ توانی بۆ کورد و کوردستان بەدەستی بهێنێت.

هەروەها دامەزراوەکەمان توانی ئەمساڵ بۆ یەکەمجار خەڵاتی جەمال نەبەز ببەخشێت. بەخشرایە ژنێک کە لە هەلومەرجی سەختدا کاری کردووە و بەردەوامە لە کارکردن بەشێوەیەکی هاوشێوەی جەمال نەبەز لە ساڵانی گەنجیدا. بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە چاوەڕێی ئەوە دەکەین کە بتوانین بە شێوەیەکی شیاو ڕێز لە زارا محەممەدی بگرین بە پێشکەشکردنی تابلۆی خەڵاتی جەمال نەبەزمان.

لەگەڵ هەموو هیوایەکی باش و سڵاو

ڕیز و سڵاو